Hy Lăng (hay Đồng Hy Lăng) là một trong những di tích quan trọng thuộc Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nhà Trần, tỉnh Quảng Ninh (theo Quyết định số 2383/QĐ-TTg ngày 09/12/2013 của Thủ tướng Chính phủ). Đây là nơi thờ tự và ghi nhớ công đức của hai vị vua triều Trần: Vua Trần Duệ Tông (vị vua thứ 9) và Vua Trần Thuận Tông (vị vua thứ 11). Lăng ban đầu được xây dựng tại núi Đạm Thủy, xứ Đồng Hy, vùng đất An Sinh cổ. Ngày nay, di tích tọa lạc tại khu vực núi Đạm Thủy, phường Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Cùng với hệ thống lăng tẩm và quần thể di tích chùa, am, tháp, đền, miếu của nhà Trần, Hy Lăng góp phần tạo nên bức họa đồ toàn cảnh về vùng đất địa linh nơi quê gốc của vương triều hùng mạnh bậc nhất trong lịch sử dân tộc ta thời phong kiến – triều đại nhà Trần.
An Sinh (Đông Triều) xưa – Vùng đất địa linh nhân kiệt, quê gốc của nhà Trần
Các nguồn sử liệu và nghiên cứu khoa học cho thấy, An Sinh xưa là quê gốc của nhà Trần, nơi tổ tiên họ Trần cư trú trước khi xuôi dòng về hạ lưu sông Hồng rồi định cư tại vùng đất Long Hưng – Tức Mặc. Sách Đại Nam nhất thống chí, phần lăng mộ chép: “Bia Thần đạo An Sinh nói rằng “tổ tiên nhà Trần vốn là người ở Yên Sinh huyện Đông Triều, sau dời đến hương Tức Mặc, phủ Thiên Trường, cho nên các vua Trần an táng ở Yên Sinh, mà khi nhường ngôi cũng lấy Yên Sinh làm nơi ở ẩn”.
Năm 1237, không quên Yên (An) Sinh là nơi quê gốc, vua đầu triều Trần là Trần Thái Tông Trần Cảnh đã ban vùng đất Ngũ Yên (Yên Sinh, Yên Phụ, Yên Dưỡng, Yên Hưng, Yên Bang) cho anh trai là An Sinh Vương Trần Liễu làm ấp thang mộc, để ông ở đất này xây dựng Tiên miếu thờ cúng tổ tiên, kéo dài cơ nghiệp dòng họ, để lại nguồn phúc đến muôn đời con cháu. Sau khi An Sinh Vương Trần Liễu mất, triều đình nhà Trần tiếp tục cho mở rộng Tiên miếu trở thành Thái miếu hoàng gia, lấy nơi đây làm trung tâm, tỏa ra xung quanh là đất lành xây dựng lăng mộ an táng các vua Trần. Đến đời vua Trần Dụ Tông (1336-1369), vùng đất An Sinh xưa đổi tên thành Đông Triều. Năm 1381, triều đình nhà Trần cho rước thần vị các vua từ các vùng đất Quắc Hương, Thái Đường, Kiến Xương về thờ tự tập trung tại quê gốc An Sinh (Đông Triều).
Trải qua hơn 700 năm, vùng đất Đông Triều xưa (bao gồm các phường An Sinh, Đông Triều, Bình Khê, Mạo Khê, Hoàng Quế sau sáp nhập chính quyền địa phương 02 cấp) đến ngày nay đã trở thành vùng đất mang đậm dấu ấn lịch sử, văn hóa nhà Trần, nơi lưu giữ giá trị tinh thần, tín ngưỡng của một trong những triều đại hùng mạnh nhất trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Trở thành điểm điểm đến quan trọng cho nhân dân, du khách có mong muốn tìm hiểu về di sản văn hóa nhà Trần, dâng hương, chiêm bái, tri ân các vua Trần và vương triều Trần tại nơi quê gốc, khẳng định tầm quan trọng của vùng đất này trong việc bảo tồn cội nguồn và văn hóa tâm linh.
Quần thể lăng tẩm các vua nhà Trần tại An Sinh (Đông Triều) xưa – Kiến trúc độc đáo mang đậm dấu ấn hoàng gia và Phật giáo
Quần thể lăng mộ các vua Trần tại An Sinh (Đông Triều) xưa là một hệ thống các di tích tọa lạc giữa khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ, tại vị trí đắc địa về phong thủy, có quy mô và kết cấu kiến trúc độc đáo thể hiện sự hòa quyện hài hòa giữa yếu tố hoàng gia và Phật giáo, tạo nên một không gian vừa bề thế vừa thâm nghiêm. Đây là nơi an táng di hài và thờ thần vị của các vua cùng hoàng hậu nhà Trần. Quần thể bao gồm 07 lăng mộ: Tư Phúc lăng (thờ vua Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông và Trần Giản Định); Thái lăng (thờ vua Trần Anh Tông và Thuận Thánh Bảo Từ Hoàng hậu); Mục lăng (thờ vua Trần Minh Tông); Ngải Sơn lăng (thờ vua Trần Hiến Tông); Phụ Sơn lăng (thờ vua Trần Dụ Tông); Nguyên lăng (thờ vua Trần Nghệ Tông); Hy lăng (thờ vua Trần Duệ Tông và Trần Thuận Tông).
Các lăng mộ nhà Trần tại An Sinh (Đông Triều) xưa mang đặc trưng Sơn lăng (lấy núi làm lăng), với Chính tẩm (nơi đặt bài vị) nằm ở đỉnh núi và ở trung tâm, tỏa ra xung quanh là các công trình phụ trợ cùng hệ thống sân hành lễ, đường chạy đàn và trục thần đạo dẫn từ chân núi… là đặc trưng của lăng vua Trần ở quê gốc, khác hoàn toàn với hệ thống lăng mộ ở vùng Tam Đường (Hưng Yên). Quy mô và kết cấu mặt bằng kiến trúc các lăng mang hơi hướng học thuyết Mạn-đà-la (vũ trụ quan thu nhỏ) trong Phật giáo (tôn giáo quan trọng có sức ảnh hưởng to lớn đến hoàng gia Trần), đặt công trình chính và quan trọng nhất ở trung tâm và các công trình phụ trợ bao quanh. Hệ thống vật liệu kiến trúc và các trang trí kiến trúc đều có sự phối hợp hài hòa giữa yếu tố hoàng gia (hình rồng, phượng…) và Phật giáo (lá sen, dây sen, dây cúc…).
Hy Lăng – Dấu ấn lịch sử và nỗ lực bảo tồn di sản
Hy lăng hay (Đồng Hy lăng) ban đầu là lăng tưởng niệm vua Trần Duệ Tông, vị vua thứ 9 của nhà Trần, về sau thờ thêm vua Trần Thuận Tông, vị vua thứ 11 của nhà Trần. Trong các năm 2013 và 2016, Hy lăng được các nhà khảo cổ học tiến hành khai quật, kết quả cho thấy tại đây tồn tại dấu tích của các công trình kiến trúc cùng hệ thống hiện vật đa dạng chất liệu, có niên đại từ thời Trần (thế kỷ XIII-XIX), Lê Trung hưng (thế kỷ XVII-XVIII) và Nguyễn (thế kỷ XIX-XX). Điều đó cho thấy, vào thời Trần, Hy lăng được xây dựng với quy mô khiêm tốn, tuân thủ quy chế xây dựng lăng tẩm của nhà Trần, lấy Chính tẩm ở giữa và ở vị trí cao nhất, bao quanh Chính tẩm là đường chạy đàn và các kiến trúc phụ trợ. Đến các triều đại Lê Trung hưng và triều Nguyễn về sau, nơi đây tiếp tục được triều đình tiến hành trùng tu, tôn tạo và duy trì việc thờ cúng, thực hiện các nghi thức tâm linh, chiêm bái.
Di tích Hy lăng trong suốt chiều dài lịch sử vẫn là nơi thờ tự, ghi nhớ công đức vua Trần Duệ Tông đã mở khoa thủ sĩ, tuyển tướng rèn quân, soạn bài để trâm, làm sách hoàng huấn, lưu tâm lo trị; ghi nhớ công lao vua Trần Thuận Tông đã tái định cách thi cử, phát hành tiền giấy Thông bảo hội sao, quy định thể thức mũ áo triều thần, làm cho văn hóa, phong tục của dân tộc được mở mang phát triển.
Di tích hiện nay cùng với chùa quán Ngọc Thanh tại núi Đạm Thủy được các cấp chính quyền quan tâm, trong công tác quy hoạch phát triển tổng thể, bảo tồn, gìn giữ các giá trị di sản văn hóa của dân tộc. Trong năm 2024, di tích Chùa quán Ngọc Thanh – nơi tu hành của vua Trần Thuận Tông, đã được tiến hành tu bổ, tôn tạo với các hạng mục như Tam Bảo, Nhà Tổ, quán Ngọc Thanh, Khu vườn tháp và các hạng mục phụ trợ (căn cứ theo Quyết định số 1157/QĐ-UBND ngày 16/4/2025 của UBND tỉnh Quảng Ninh). Đến năm 2025, đối với di tích Hy lăng – lăng mộ 02 vua Trần Duệ Tông và Trần Thuận Tông, các cấp chính quyền địa phương dự kiến đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện các thủ tục liên quan đến công tác giải phóng mặt bằng, di dời các tài sản trên đất để chuẩn bị cho công tác trình các cấp có thẩm quyền phê duyệt phương án tu bổ, tôn tạo di tích Hy lăng theo đúng quy chế của lăng mộ các vua Trần và đúng quy định của pháp luật hiện hành.
Việc chuẩn bị cho công tác tu bổ, tôn tạo Di tích Quốc gia đặc biệt Hy lăng có ý nghĩa vô cùng quan trọng, kết nối với di tích Chùa quán Ngọc Thanh góp phần tạo nên một cái nhìn toàn cảnh, chân thực hơn về giai đoạn trị vì cuối cùng của triều đại nhà Trần, kết nối với hệ thống các di tích nhà Trần khác, góp phần tạo nên bức họa đồ toàn cảnh về di sản văn hóa nhà Trần tại nơi quê gốc, khẳng định giá trị về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của dân tộc./.
(Mỹ Linh – Phòng NV, BQL di tích và danh thắng)
