Quần thể Di tích và Danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc (thuộc địa bàn các tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh và thành phố Hải Phòng) đã được vinh danh là Di sản Văn hóa Thế giới vào ngày 12/7/2025, tại Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản Thế giới (UNESCO) ở Thủ đô Paris, Cộng hòa Pháp. Trong đó trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh có 05 cụm/ điểm di tích được UNESCO vinh danh đó là di tích am, chùa Ngọa Vân; bãi cọc Bạch Đằng; Thái miếu nhà Trần; chùa Lân- Thiền Viện Trúc Lâm Yên Tử; cụm di tích chùa Hoa Yên ( gồm 11 điểm di tích: chùa Giải Oan; chùa Hoa Yên, Tháp Tổ – Vườn Tháp Huệ Quang; chùa Một Mái; chùa Bảo Sái; chùa Vân Tiêu; chùa Đồng; Tượng An Kỳ Sinh; hình Tượng Phật Hoàng nhập niết bàn và Bia A Di Đà Phật; đường Tùng; Am Thiền Định, Thác Ngự Dội, thác Vàng; Am Hoa, Am Dược, Am Thung, Thác Bạc). Đây không chỉ là những địa danh nổi tiếng về cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ mà còn là miền đất Phật với bề dầy lịch sử văn hóa hơn 700 năm – nơi lưu giữ những bảo vật quốc gia – hiện vật quý giá mang đậm dấu ấn thời đại, góp phần làm nên diện mạo văn hóa Phật giáo Trúc Lâm rực rỡ và bản sắc văn hóa Việt.
Yên Tử – Chốn tổ Thiền phái Trúc Lâm – nơi lưu giữ báu vật ngàn năm: Nằm trên cánh cung Đông Triều, vùng núi Đông Bắc Việt Nam, dãy núi Yên Tử từ xa xưa đã được biết đến như là một phúc địa của Giao Châu. Ngoài những cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, Yên Tử còn mang trong mình các di tích văn hóa lịch sử không chỉ liên quan đến dòng họ Trần mà còn các di tích liên quan đến cuộc đời, sự nghiệp tu hành của Phật Hoàng Trần Nhân Tông và sự ra đời, phát triển của Phật giáo Trúc Lâm trên Dãy núi Yên Tử.
Khu di tích Yên Tử, di tích Nhà Trần ở tỉnh Quảng Ninh – Nơi gắn liền với tên tuổi, sự nghiệp tu Thiền và hóa Phật của vị vua anh hùng Trần Nhân Tông, người đã hai lần lãnh đạo quân, dân Đại việt đánh thắng giặc Nguyên – Mông ( năm 1285 và 1288), sau đó nhường ngôi cho con là Trần Anh Tông và lên Yên Tử tu hành, sáng lập Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử – dòng Thiền mang đậm bản sắc dân tộc Việt và được tôn vinh là Phật giáo của Việt Nam.
Yên Tử – trong lòng di sản đang lưu giữ bảo vật quốc gia vô giá đó là Tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông và Hộp Vàng Ngọa Vân.
1. Hộp vàng Ngọa Vân – Yên Tử, hiện vật độc bản
Hộp vàng Ngọa Vân – Yên Tử là hiện vật độc bản được công nhận là bảo vật quốc gia theo Quyết định số 1821/QĐ-TTg về việc công nhận bảo vật quốc gia đợt 7 (năm 2018).
Hiện vật được phát hiện ngày 21/6/2012 tại thôn Trại Lốc, xã An Sinh, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh ( nay là phường An Sinh, tỉnh Quảng Ninh) trong quá trình thi công mở rộng con đường “hành hương tâm linh” từ Trại Lốc lên di tích chùa Ngọa Vân, nơi vua Trần Nhân Tông hóa Phật.
Hiện vật có chiều cao toàn thân là: 4,20cm, trọng lượng 56,44 gram (tương đương khoảng 15,04 chỉ vàng), có hình dáng đóa hoa sen, có thể đây là đồ dùng quý trong hoàng cung. Hộp có dáng hình cầu, thân tạo nổi 11 múi, mỗi múi giống như hình cánh sen cong tròn. Bản thân hình dáng của hộp là một đóa sen đang độ mãn khai.Thân hộp có chân đế tạo múi mô phỏng hình cánh sen, mặt để trơn, phần thân tạo múi liền với chân đế, thân cánh sen có trang trí văn hoa chanh (hay còn gọi là hoa liên tiền) nổi trên nền văn mây hình khánh; phần miệng thân có khớp để đậy nắp hộp.
Nắp hộp hình bán cầu, phần tiếp giáp với thân tạo thành 11 cánh chính lớn ngoài cùng, giữa nắp là đài sen. Đài sen có 4 lớp cánh xếp thành vòng tròn đồng tâm và được tạo tác với hoa văn rất tinh xảo, giàu tính hiện thực, trong đó, ngoài cùng là lớp thứ nhất với 11 cánh cánh lớn, các cánh to, mập. Lớp thứ hai nhỏ hơn với 33 cánh, giữa lớp cánh thứ hai và lớp cánh thứ nhất có một vòng hạt cườm và hai đường chỉ nổi, các cánh ở lớp này có kích thước nhỏ hơn nhiều so với lớp cánh thứ nhất. Lớp thứ ba có 28 cánh, lớp thứ tư là lớp trong cùng có 15 cánh nhỏ. Chính giữa tâm nắp hộp là gương sen được tạo lõm xuống càng làm tăng khối hình cho các lớp sen bao quanh đồng thời nhìn tổng thể chiếc hộp từ trên xuống giống như một đóa sen mãn khai với nhiều lớp cánh đang khoe sắc và tỏa hương.
Căn cứ kết quả giám định của Hội đồng giám định Cổ vật (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), theo các nhà khoa học có thể khẳng định, Hộp vàng Ngọa Vân – Yên Tử có niên đại thời Trần, nửa đầu của thế kỷ thứ 14. Hộp còn tồn tại nguyên vẹn, cho đến nay chưa một cá nhân hay địa phương nào ở Việt Nam phát hiện, lưu giữ được hiện vật tương tự, vì vậy Hộp vàng Ngọa Vân – Yên Tử là hiện vật độc bản.
Hộp vàng Ngọa Vân – Yên Tử là một tác phẩm phản ánh giá trị tư tưởng của thời nhà Trần; kỹ thuật và trình độ tay nghề của thợ thủ công. Các họa tiết hoa văn thể hiện trình độ thẩm mỹ, giá trị tư tưởng được truyền tải qua các hình tượng hoa văn… Đây là những thông tin quan trọng giúp chúng ta hiểu được các giá trị lịch sử, văn hóa tư tưởng và mỹ thuật của thời Trần, thời đại đã sản sinh vật phẩm này.
Hiện nay Bảo vật đang được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Quảng Ninh.
2. Tượng Phật Hoàng Trần Nhân Tông
Tượng Phật Hoàng Trần Nhân Tông – Yên Tử là hiện vật độc bản được công nhận là bảo vật quốc gia theo Quyết định số 2283/QĐ-TTg về việc công nhận bảo vật quốc gia đợt 9 (năm 2020). Pho tượng được an vị trong Tháp Tổ (Tháp Huệ Quang) thuộc khu di tích Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh.
Tượng Phật Hoàng Trần Nhân Tông ở Yên Tử là một bức tượng được tạc bằng đá có niên đại thế kỷ 17, một trong hai loại đá sử dụng xây tháp Huệ Quang hiện nay và cũng là loại đá xây dựng tháp Huệ Quang thời Trần. Đây là Pho tượng cổ độc đáo không trùng lặp với bất kỳ pho tượng nào khác về cả tư thế, pháp phục, họa tiết trang trí và cả hình tướng.
Tượng được tạc hoàn toàn thủ công, Tượng gồm hai phần: Bệ tượng và thân tượng, tượng cao tổng thể 83,8cm (trong đó thân tượng cao 59cm, bệ tượng cao 8cm; chân quỳ và đế cao 16,8cm) đầu rộng 13,5cm.
Tượng được tạc ở tư thế “thiền buông thư”, kiểu ngồi bán kiết, bàn chân trái đặt lên đùi phải, lòng bàn chân ngửa lên. Thân thẳng vuông góc với bệ, đầu thẳng, mắt nhìn thẳng; mũi to; eo thon, ngực đầy nhưng không nổi khối. Bàn tay phải đặt trên đầu bàn chân trái, đầu ngón tay giữa và ngón cái chạm vào nhau, ngón trỏ đè lên trên; hai đốt trên của ngón út và ngón áp út gập lại. Thế tay này không có trong các thế thủ ấn của Phật giáo. Tay trái đặt trên chân trái, các ngón tay duỗi thẳng, không bắt ấn.
Tượng mặc Pháp phục: Gồm y thượng, y trung, và y hạ. Y thượng đắp che phủ trung y và hạ y, được khoác từ trên vai phủ kín toàn thân trừ phần đầu và hai bàn chân. Y trung giống như cái áo không có ống tay, che vai trái và để hở vai phải và cánh tay phải, y trung để đắp phần thân trên từ vai đến quá đầu gối. Y hạ dùng che phủ phần thân thể phía dưới từ thắt lưng xuống mắt cá chân.
Đây là pho tượng cổ nhất hiện còn thể hiện hình tướng của vị vua xuất gia tu hành thành Phật – Điều ngự Giác hoàng, tức vị vua Giác Ngộ. Pháp phục và tư thế tọa thiền của tượng thể hiện tư thế tự tại, vô ngã, vô chấp và tùy duyên nhưng không kém phần chuẩn mực trong tư tưởng, hành trì của đấng Giác Ngộ.Tượng Phật Hoàng Trần Nhân tông tại tháp Huệ Quang là ví dụ điển hình về mẫu mực trong nghệ thuật điêu khắc tượng Phật Đại Việt thế kỷ XVII. Có thể nói pho tượng này được xem là thể hiện hết tinh thần, tướng mạo của Phật Hoàng Trần Nhân Tông.
Tượng được thờ trong tháp Huệ Quang, theo thư tịch cổ ghi chép tháp Huệ Quang thường gọi là Huệ Quang kim tháp (慧 光 金塔), hoặc Tuệ Quang tháp (慧 光塔); người dân thường gọi Tháp Tổ là một trọng những tháp lớn nhất, nằm ở khu vực trung tâm Vườn Tháp Tổ phía dưới chùa Hoa Yên trong Quần thể di tích danh thắng Yên Tử, phường Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh. Huệ Quang Kim Tháp có nghĩa “ánh sáng trí tuệ” – tháp do vua Trần Anh Tông và Đệ nhị Tổ Pháp Loa xây năm Kỷ Dậu (1309), một năm sau khi Phật Hoàng nhập Niết-bàn. Huệ Quang Kim Tháp gồm 6 tầng, cao 10m, được ghép bằng các khối đá lại với nhau. Tượng Phật Hoàng Trần Nhân Tông đặt ở tầng tháp thứ hai của tháp.
Tượng Phật Hoàng và tháp Huệ Quang là minh chứng cho những bước thăng trầm của Phật giáo Trúc Lâm. Đó cũng là những hình ảnh có tính biểu trưng mạnh mẽ cho sức sống của Phật giáo Trúc Lâm, Phật giáo Việt Nam, luôn đề cao tinh thần nhập thế với tư tưởng vui đạo giữa đời, hòa quang đồng trần.
(Phòng Nghiệp vụ – BQL Di tích và Danh thắng)
