Nghệ thuật trang trí truyền thống của người Việt không chỉ là sự kết tinh của kỹ thuật tạo hình thủ công tinh xảo, mà còn là cả hệ thống biểu tượng văn hóa, tín ngưỡng sâu sắc, chứa đựng quan niệm về vũ trụ và nhân sinh của người xưa. Trong đó, hình tượng linh vật (con vật linh thiêng được kết tinh từ trí tưởng tượng và thực tế đời sống), đóng vai trò đặc biệt, là biểu tượng cho quyền năng, nguyện vọng về cuộc sống thịnh vượng, bình an và hạnh phúc.
Khu di tích nhà Trần (tỉnh Quảng Ninh), một trong những trung tâm văn hóa quan trọng bậc nhất của quốc gia Đại Việt thời Trần, là một minh chứng hoàn chỉnh để giải mã thông điệp ẩn chứa trong các hình tượng linh vật. Bước vào không gian di tích, bên cạnh giá trị văn hóa thể hiện thông qua các hiện vật xưa, du khách còn còn thể chiêm nghiệm trực quan và sống động những thông điệp của tiền nhân thông qua hình tượng linh vật trên hệ thống kiến trúc và đồ thờ tại di tích. Hành trình đi theo các hình tượng biểu tượng này không chỉ là hành trình của hình thức nghệ thuật, mà còn là tìm hiểu triết lý nhân sinh, khát vọng và ý chí trường tồn của thời kỳ xa xưa, qua đó chứng thực cho sức sống bền bỉ của giá trị truyền thống trong dòng chảy liên tục của lịch sử.
Rồng (Long) – Linh vật đại diện cho vương quyền gắn liền với nông nghiệp lúa nước
Rồng (hay Long) là một trong tứ linh của văn hóa Á Đông, chiếm lĩnh vị trí tối cao quyền lực trong vũ trụ quan của người Việt. Trong thời đại phong kiến, Rồng (Long) là biểu tượng vương quyền, đại diện cho hoàng gia, mang đậm dấu dấn của quốc gia của cư dân nông nghiệp lúa nước. Theo thời gian, hình tượng hình tượng Long (Rồng) ngày càng được hoàn thiện cả về hình thức và ý nghĩa, như Rồng thời Lý thanh thoát và uyển chuyển, Rồng thời Trần khỏe mạnh và dũng mãnh, Rồng thời Lê đến thời Nguyễn ngày càng đa dạng về hình tượng thể hiện, mang đặc trưng uy nghi và cân xứng.
Sự phát triển và ngày càng hoàn thiện của hình tượng Rồng gắn liền với sự thay đổi trong xã hội và quan điểm của người xưa theo từng thời kỳ. Nhưng tựu chung, hình tượng Rồng của người Việt tạo cảm giác về sức mạnh nội tại, kiềm chế nhưng vô cùng uy dũng, đại diện cho tinh thần dung hòa, khoan nhân, gắn liền với yếu tố nước của nền nông nghiệp lúa nước truyền thống, là hiện diện hoàn hảo của tín ngưỡng, của hoàng gia và nguyện vọng của người dân cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Tại Khu di tích nhà Trần, hình tượng Rồng hiện diện tại các vị trí uy nghi và đóng vai trò trung tâm, hiện diện một mình hoặc phối hợp với các linh thú khác để truyền tại thông điệp về uy quyền hoàng gia, sức mạnh dân tộc, mang ý nghĩa về sự hưng thịnh. Vị trí tạo tác Rồng thường là trên mái kiến trúc (nóc mái, đầu nóc mái, đầu đao…), thành bậc, trên hoành phi, câu đối, đồ thờ tự…
Kỳ lân (Lân) – Linh vật đại diện cho sự nhân từ và thái bình
Kỳ lân (còn gọi là Lân) là một trong tứ linh của văn hóa Á Đông, là hiện thân của đức hạnh, phúc đức, trí tuệ, công bằng, là điềm báo cho thời kỳ thái bình thịnh trị. Lân có hình dạng đầu rồng, thân ngựa (hoặc sư tử), vảy cá, đuôi bò, miệng rộng, dáng vẻ hiền hòa, thể hiện ý nghĩa về sự hòa hợp và lòng thiện. Khác với Rồng (Long) đại diện cho hoàng gia, Kỳ Lân (Lân) được phát triển và gắn bó sâu sắc với đời sống dân gian.
Tại Khu di tích nhà Trần, hình tượng Kỳ Lân hiện diện tại các vị trí cao, xuất hiện một mình hoặc phối hợp với các linh thú khác để thực hiện vai trò canh gác, bảo hộ, truyền tải thông điệp về sự thịnh vượng. Vị trí tạo tác Kỳ Lân thường là trên Trụ biểu Nghi môn, đầu nóc mái, đầu đao, cửa võng…
Rùa (Quy) – Linh vật đại diện cho sự trường tồn và bền vững
Rùa (còn gọi là Quy) là một trong tứ linh của văn hóa Á Đông, là linh vật duy nhất có thật trong tự nhiên. Rùa có mai hình vòm tượng trưng cho trời, thân hình vuông tượng trưng cho đất, hiện thân cho sự trường tồn, bền vững, hài hòa trong vũ trụ (thiên-địa). Rùa còn được biết đến là loài mang linh khí của nước và đất, hai yếu tố nền tảng của nông nghiệp lúa nước.
Tại Khu di tích nhà Trần, hình tượng Rùa xuất hiện trong tư thế đội bia, nơi ghi chép lại lịch sử triều Trần và công đức của các vua Trần, đóng góp của người dân đối với các di tích nhà Trần, đóng vai trò nhấn mạnh tính chất vĩnh cửu của các giá trị đạo lý của tiền nhân, minh chứng cho sự kiên định, trí tuệ sáng suốt, sức chịu đựng phi thường. Bên cạnh đó, Rùa cũng được thể hiện phối hợp cùng các linh thú khác, để truyền tải nguyện vọng hóa giải điều dữ, thu hút phúc lành, trường thọ và thịnh vượng. Vị trí tạo tác Rùa thường là trên cửa võng và đồ thờ tự.
Phụng (Phượng hoàng) – Linh vật đại diện cho Đức hạnh và Thái bình thịnh trị
Phượng hoàng (hay chim Phụng) là một trong tứ linh của văn hóa Á Đông, chúa của các loài chim, biểu tượng nguồn sinh lực linh thiêng, sự cao quý, thanh nhã. Phượng còn đại diện cho nguyên lý “Âm”, đi cùng Rồng đại diện cho “Dương” để tạo nên sự cân bằng hoàn hảo về âm-dương trong vũ trụ. Trong tín ngưỡng dân gian, Phượng hoàng được mô tả là đầu đội công lý và đức hạnh, mắt là mặt trời và mặt trăng, lưng cõng bầu trời, cánh là gió, lông là cây cỏ, chân là đất, là hiện thân của vũ trụ.
Tại Khu di tích nhà Trần, hình tượng Phượng hoàng thường xuất hiện trên các đầu đao, nóc mái kiến trúc, trên cửa võng, đồ thờ tự… với tư thế uyển chuyển, thanh thoát. Sự hiện diện của Phượng cùng các linh vật khác làm tăng tính thẩm mỹ, tôn vinh cái đẹp và đức hạnh, thể hiện ước vọng về sự hòa hợp âm-dương trong đạo trị quốc và trong tín ngưỡng dân gian.
Si Vẫn – Linh vật bảo vệ kiến trúc trước hỏa hoạn
Si Vẫn có mẹ là Lý Ngư Tinh, cha là Long (Rồng), thường được biết đến trong truyền thuyết Long sinh cửu tử trong quan niệm dân gian Á Đông. Si Vẫn có đầu rồng, thân và đuôi cá, miệng rộng, ưa nuốt lửa. Với đặc tính này, Si Vẫn đại diện cho sự canh giữ và bảo hộ công trình kiến trúc gỗ khỏi hỏa hoạn.
Tại Khu di tích nhà Trần, Si Vẫn hiện diện tại hai đầu nóc mái kiến trúc. Linh vật này là minh chứng cho sự am hiểu sâu sắc về phong thủy trong kỹ thuật xây dựng của người xưa, là một niềm tin lâu đời, một giải pháp tâm lý – kỹ thuật thể hiện khát vọng chế ngự thiên tai, bảo tồn các công trình kiến trúc trước sự tàn phá của tự nhiên.
Trào Phong – Linh vật thông thiên, kết nối Tâm linh
Trào Phong có mẹ là Phụng (phượng hoàng), cha là Long (Rồng), thường được biết đến trong truyền thuyết Long sinh cửu tử trong quan niệm dân gian Á Đông. Trào Phong có hình dáng nhỏ bé, ưa thích mạo hiểm, thích leo trèo và nhìn ra xa, thường chọn chỗ cao, cheo leo để quan sát. Vì vậy, linh vật này thường được thấy ở các vị trí trên mái công trình, canh giữ góc cạnh dễ bị tổn thương của kiến trúc, ngăn chặn tà khí xâm nhập. Trào phong còn được biết đến là “sứ giả” kết nối không gian trần thế bên dưới với thế giới linh thiêng bên trên.
Tại Khu di tích nhà Trần, Trào Phong hiện diện trên mái kiến trúc, phối hợp cùng các linh thú khác tạo nên một tổng thể kiến trúc hoàn chỉnh, vừa có tính thẩm mỹ, vừa đảm bảo chức năng phòng thủ và kết nối tâm linh cho toàn bộ không gian di tích.
Toan Nghê – Linh vật đại diện cho sự Thành kính và thuộc tính Hỏa
Toan Nghê có mẹ là Kim Sư Sơn Vương (Sư tử), cha là Long (Rồng), thường được biết đến trong truyền thuyết Long sinh cửu tử trong quan niệm dân gian Á Đông. Toan Nghê có đầu rồng, thân sư tử, tính cách trầm lặng, ưa thích khói lửa, vì thế thường hiện diện trên nắp đỉnh hương, ngụ ý muốn đỉnh hương luôn ấm áp và hương trầm luôn tỏa ngát.
Tại Khu di tích nhà Trần, hình tượng Toan Nghê trên nắp đỉnh hương, canh giữ trên nắp với ý nghĩa mong muốn đỉnh hương luôn chảy đỏ, hương khói luôn duy trì. Linh vật này đóng vai trò canh giữ sự kết nối liên tục giữa con người và thế giới bên kia, với tiền nhân thông qua khói hương.
Vậy, một số con vật linh tiêu biểu (linh vật) hiện diện trong trang trí kiến trúc, đồ thờ tại khu di tích nhà Trần không chỉ mang giá trị thẩm mỹ, mà còn chứa đựng ý nghĩa biểu tượng cao, phản ánh thế giới quan hoàn chỉnh, là sự kết tinh của tư duy và triết lý truyền thống. Mỗi linh vật với chức năng và ý nghĩa riêng biệt góp phần tạo thành một không gian tâm linh linh thiêng, hài hòa, vừa thể hiện quyền uy của vương triều Trần, vừa thể hiện nguyện vọng về cuộc sống thái bình và thịnh vượng./.
